Blog

ŽUPANIJSKA PALATA – Gradska kuća Zrenjanin

Trg slobode

Prvi vlasnik: Torontalska županija

Vreme gradnje: 1820. godina

Projektant: arh. Josif Fišer

Rekonstrukcija: 1887. godina

Projektant rekonstrukcije: arh. Eden Lehner i arh. Đula Partoš

Stil: barok, nakon rekonstrukcije – neobarok

Restauratorski radovi: 2003. godine (fasada)

Zgrada Torontalske županije /danas zgrada Skupštine grada Zrenjanina/, predstavlja najreprezentativniju palatu starog jezgra grada. Nastala je na prostoru najužeg jezgra tzv. „Varoškog kvarta“ koji je urbanistički formiran još u 18. veku, na mestu stare zgrade Kraljevske kameralne uprave sagrađene sredinom tog veka.

Prvobitnu Županijsku palatu sagradio je Josif Fišer između 1816 – 1820, nešto nakon katastrofalnog požara koji je 1807. godine uništio gotovo celokupno graditeljsko nasleđe Velikog Bečkereka 18. veka. Već nakon šezdesetak godina, zbog malog smeštajnog kapaciteta, tačnije od 1885-1887, zgrada je morala biti proširena, rekonstruisana i modernizovana po planovima najpoznatijih budimpeštanskih arhitekata, toga doba, Edena Lehnera (Ödön Lechner) i Đule Partoša (Pártos Gyula).

Eden Lehner se smatra tvorcem mađarske varijante secesije u arhitekturi, i u tom stilu nastaju početkom devedesetih godina 19. veka i njegova najpoznatija arhitektonska dela: Gradska kuća u Kečkemetu, Muzej primenjene umetnosti i Palata poštanske štedionice, obe u Budimpešti.

Od kada je sagrađena u stilu akademizma sa elementima neobaroka, pa do danas, zgrada nije menjala svoju namenu, a skoro je u potpunosti sačuvala i svoj autentičan izgled.

Unutrašnjost Županijske palate, prilagođena je administrativnim potrebama činovničkog aparata, ne zaostaje u svojoj reprezentativnosti za spoljašnjim izgledom. Oko 135 kancelarija spaja lavirint hodnika i stepeništa, pod celim gabaritom je podrum, a centralno, dvokrako stepenište od ružičastog mermera koje se spaja na međuspratu, prati kamena ograda.

Upravno – administrativna zgrada u Velikom Bečkereku, bila je reprezent ekonomske i privredne moći Velikog Bečkereka, Torontalske županije, i isto tako, političke moći Habzburške monarhije. Nastala je u isto vreme, kada se grade Gradske kuće i u drugim gradovima na rubu Austro-Ugarske Monarhije: Segedinu, Somboru, Kikindi, Kečkemetu, nešto kasnije, Subotici, Kanjiži i Senti.

BIBLIOTEKA

Trg slobode

Investitor: dr Lajoš Brajer – suvlasnik i glavni urednik lista ,,Torontal” od 1892-1918 (pretpostavka)

Vreme gradnje: poslednja decenija 19. veka

Projektant: nepoznat

Stil: akademizam (neorenesansa)

Restauratorski radovi: 2005. Godine

Zgrada Gradske narodne biblioteke nalazi se na glavnom gradskom trgu, na prostoru na kome su smeštene i ostale javne građevine. Podignuta je u vreme kada su uobličeni gotovo svi značajni javni objekti i formirane osnovne vizure jezgra grada u čijem sklopu ,,živi“ i današnji Zrenjanin.

Zgrada je podignuta za potrebe redakcije dnevnog lista ,,Torontal“, kada je bila u vlasništvu porodice Brajer. Nakon Prvog svetskog rata u prizemlju su nalazila čuvena kafana ,,Šoljom“ vlasnika Đorđa Šoljoma. Nakon Drugog svetskog rata je nacionalizovana, a od 1959. godine je u zgradu smeštena Srpske zadružna štedionica. Od 1968. godine je u vlasništvu Gradske narodne biblioteke ,,Žarko Zrenjanin”. Pre toga, biblioteka se nalazila u prizemnoj zgradi na obali Begeja kod ,,Malog mosta”, na prostoru iza gradskog muzeja.

RIMOKATOLIČKA CRKVA SVETOG IVANA NEPOMUKA (KATEDRALA)

Kategorizacija:Spomenik kulture od velikog značaja

Adresa: Trg slobode

Katastarska parcela br. 4839 KO Zrenjanin

Prvi vlasnik: Rimokatolička crkva

Vreme gradnje: 1868. godina

Projektant: arh. Franc Ksaver Brandajs (Franz Xaver Brandeisz)

Stil: romantizam (neoromanika)

Iz vatikanskih izvora saznajemo da se još u 15. veku u Bečkereku nalazila verska zajednica sa crkvom i sveštenikom. Međutim, ovi krajevi su pali pod tursku vlast sredinim 15. veka, a crkva je pretvorena u džamiju. Obnovljeni život hrišćana nastavlja se 1716 godine, po oslobođenju Temišvarske tvrđave, kada Turci konačno napuštaju Vojvodinu.

U 18. veku Austrijska carevina naseljava stanovništvo katoličke vere, uglavnom Nemce i Mađare, čime se povećava potreba za izgradnjom crkve. Pod patronatom temišvarske biskupije i po nalogu carice Marije Terezije, podiže se između 1758-1763. godine crkva u stilu baroka od tvrdog materijala – opeke. Služila je vernicima ravno 100 godina, nakon čega, pod teretom zvona dolazi do pucanja temelja, što izaziva opasnost od rušenja zvonika. Crkva je ubrzo posle toga razgrađena.

Naredne godine 1864. otpočela je izgradnja novog hrama velikih razmera. Sagrađena je u duhu romantizma u stilu neoromanike, karakteristično za period druge polovine 19. veka, kada se katolička crkva arhitekturom svojih novih hramova okreće tradiciji i korenima srednjevekovne duhovnosti kroz formu romanike i gotike. Crkva je brzo završena naporima vernika i donacijama bogatih građana. Novopodignut hram čiji je zaštitnik sveti Jovan Nepomuk (zaštitnik grada), opremljena je odmah po završetku građevinskih radova 1868. godine. (U istom maniru 1864 godine, podignuta je i ečanska crkva Sv. Jovana Krstitelja, plemićke porodice Lazar).

Zgrada je krstobrazne osnove, sa polukružnom apsidom na severnoj strani i visokim tornjem iznad glavnog portala južnog ulaza. Crkva je znatno pomerena od regulacione linije ulice, prema sredini trga, čime je odstupljeno od simetrije, najverovatnije zbog denivelacije tj. izraženog pada terena ka ulici Cara Dušana. Fasade hrama su smirene, svedene dekoracije, ali su zato prostorni kubusi veoma razigrani. U prostornoj kompoziciji ističe se snažno ukrštanje podužnog i poprečnog broda. Prostor između brodova popunjavaju prizemne sakristije tako da u unutrašnjost formira trobrodnu građevinu. Krovne ravni su zatvorene trouglastim zabatima a ispod potkrovnog venca nalazi se dekorativni niz polukružnih arkadica. Na bočnim fasadama nalaze se trifore.

Katedrala, zajedno sa još dva onjekta, čini jednu celinu. Tu su zgrada rimokatoličkog župnog ureda, podignuta u drugoj polovini XIX veka u neorenesansnom stilu, i zgrada rimokatoličkog biskupskog ordinarijata podignuta 1912 godine, Arhitekte Ištvana Barta, koja predstavlja jednu od najznačajnijih i najvrednijih secesijskih ostvarenja u Zrenjaninu.

ZGRADA GRAND HOTELA ,,VOJVODINA“

Trg slobode

Prvi vlasnik: Franja Roža

Vreme gradnje: 1886. godina

Projektant: ing. Pelzl Ferencz

Stil: akademizam (neorenesansa)

Restauratorski radovi: 2003. i 2012. Godine

Zgrаdа је pоdignutа 1886. gоdinе prema plаnоvimа grаdskоg inžеnjеrа Ferenc Pеlclа nа mеstu mаlе gоstiоnicе. Таdа sе hоtеl zvао „Rоžа“, po vlasniku Franji Roža, а 1921. gоdinе hоtеl је prеuzео Jevrejin Dаvid Kоn i nаzvао ga Grаnd-hotel ,,Vojvodina“.

Prоširiо gа је i mоdеrnizоvао, u sobama sproveo tekuću hladnu i toplu vodu i centralno grejanje, preuredio kafanu, podrum pretvorio u lokal za čajanke i manje priredbe, podigao veliku salu za predstave i kinеmаtоgrаf, a uz njega i trpezariju. Promene su se ogledale i na eksterijeru – na uličnoj fasadi je prozore pretvorio u prostrane izloge. Dvorište ka Begeju uredio je dugačkom saletlom i parkom za letnju sezonu. Hotel je imao 30 soba i 40 kreveta. To je bio najmoderniji hotel u gradu, ali i na širem prostoru Vojvodine.

POZORIŠTE

Trg slobode

Prvi vlasnik: grad Veliki Bečkerek

Vreme gradnje: oko 1835. godine

Projektant: nepoznat

Stil: klasicizam

Adaptacija enterijera: 1884. godine (Ing. Pelzl) i 1930. godine (Arh. Brašovan)

Rekonstrukcija zgrade: 1984. godine

Restauratorski radovi: 2002. i 2006. godine

Stil: eklektika

Zrenjaninsko Narodno pozorište ,,Toša Jovanović” najstarije je pozorište u zemlji sa očuvanom baroknom salom. Ne zna se pouzdano kаdа је pоdignutа zgrаdа u kоjoj sе dаnаs nаlаzi pоzоrištе, аli sе smаtrа dа је tо bilо 1835. gоdinе, mada je izvođenje predstava zabeleženo u gradu i ranije.  Pozorište je izgrađeno u dvоrištu zgrade Grаdskоg pоrеskоg zvаnjа, koja je danas deo savremenog pozorišta ,,Toša Jovanović“. Pоstоје prеtpоstаvkе dа је zdanje u kom je pozorišna dvorana, ustvari stаri Grаdski žitni mаgаcin kојi dаtirа јоš iz 18. vеkа. Меđutim оvа prеtpоstаvkа nije utemeljena i ako o tome postoje pisani izvori. Nаimе, nа gruntovnoj mapi grada iz 1793. gоdinе, nе postoji grаđеvinа nа tоm mеstu kоја bi po gabaritima odgovarala današnjoj zgradi pozorišta, a takva građevina vеćih gаbаritа bi svakako  bila ucrtana u planu.

BUKOVČEVA PALATA

Kralja Aleksandra I Karađorđevića1

Investitor : Stevan Savić – advokat (prvi vlasnik)

Vreme gradnje: 1895. godina

Projektant: graditelj Filip Let (baumeister F. Leth)

Stil: eklektika (neorenesansa i neobarok)

Palatu je podigao 1895. godine gradski advokat Stevan Sаvić. Моždа је nеprаvеdnо prеmа invеstitоru оvоg vrеdnоg zdаnjа, štо dаnаs оnа nе nоsi imе pо njеmu, nеgо pо Stеvаnu Bukоvcu, pоznаtоm bеčkеrеčkоm trgоvcu, kојi јu је оtkupiо оd Sаvićа 1912. gоdinе. Kоncipirаnа је kао stаmbеnо – pоslоvnа (nајаmnа) zgrаdа, sа lоkаlimа u prizеmlјu i liksuznim sаlоnskim stаnоvimа, kојih је bilо pо tri nа svаkоm spratu.

Zgrada zlatara Karla Helmbolda (Šeherezada)

Ulica kralja Aleksandra I Karađorđevića br. 30

Prvi vlasnik: Karlo Helmbold, zlatar (Carl Leonhardt Helmbold)

Vreme izgradnje: 1900. godina

Projektant: arh. Ištvan Bart (pretpostavka)

Stil: istorizam (neomavarski)

Kroz ovu jedinstvenu građevinu, ne samo Zrenjanina nego i cele Vojvodine, može se videti uticaj koji je sinagoga, odnosno njen arhitektonsko – dekorativni ansambl imao i na profanu arhitekturu. Arhitektura sinagoge kreirala je i ukus pripadnika drugih verskih konfesija. Ovo je kuća jednog nemačkog zlatara protestantske veroispovesti – Karla Helmbolda (Veliki Bečkerek 1849 – 1919). Ona ne pripada jevrejskom graditeljskom korpusu, ali je svakako nastala pod njegovim uticajem. Zbog orijentalnog izgleda i polihromne fasade (preko deset boja) dobila je ime ,,Šeherezada”. Dugo je važilo uverenje da je podigao kamenorezac Teodosije Tuner, čiji je rad prevazilazio okvire zanatstva i više spadao u domen umetnosti – vajarstva, ali on tek 1924. godine postaje njen vlasnik.

Izvedena je prema planovima Ištvana Barta, arhitekte iz Temišvara, jednog od najznačajnijih projektanata koji je u Velikom Bečkereku delovao u prvoj deceniji XX veka. Ostala Bartova ostvarenja predstavljaju vrhunska dela arhitekture secesije na prostorima Vojvodine. Godine 2009. izvedeni su radovi na obnovi fasada i krovnog pokrivača. Zgrada je sačuvana u autentičnom izgledu.

SPC USPENJA BOGORODICE

Crkva Uspenja Bogorodice je jedna od retkih sačuvanih baroknih crkava iz prve polovine XVIII veka u Vojvodini. Crkva je podignuta 1746. godine u vreme Marije Terezije i predstavlja jednu od nastarijih sakralnih građevina u Banatu izgrađenu od tvrdog materijala. Crkva je izmenjena i dograđena 1783. godine, o čemu svedoči i zapis godine na pervazu južnih vrata.

Hram je jednobrodna građevina, sa polukružnom oltarskom apsidom, pravougaonim pevničkim prostorima i pripratom nad kojom se uzdiže visoki barokni zvonik. Fasadna dekoracija je uobičajeno, najrazvijenija na zapadnom pročelju. Kompoziciona skladnost i uravnoteženost zapadne fasade postignute su kombinovanjem mirnih linija pilastera, završenih višestruko profilisanim kapitelima, slepih polukružnih niša, ugaonih stubića i kordonskog venca sa zaobljenim formama zabata i bogato profilisanog krovnog venca. Od otmene strogosti zapadne fasade odudara izraženo kitnjasta kapa zvonika. Dekoracija ostalih fasadnih površina, sa dominantnom vertikalnom podelom, izvedena je naizmenično postavljenim pilastrima i prozorskim otvorima sa polukružnim završecima.

REFORMATSKA CRKVA

Prvi vlasnik: Reformatska crkvena opština Velikog Bečkereka

Vreme gradnje: 1891. godina

Projektant: arh. Zaboretzky Ferenc

Stil: neogotika

Restauratorski radovi: tokom radova 2007. godine urađena je samo čeona fasada i zvonik. Ostale tri fasade nisu završene.

Reformatska crkva je sagrađena 1891. godine po planovima arhitekte Ferenca Zaboreckog iz Budimpešte.  Nalazi se na širokom platou Kalvinskog trga i svojim upečatljivim volumenom vizuelno završava regulaciju Subotićeve ulice i Malog mosta u njenom produžetku.

PALATA PRAVDE

Kej 2. oktobra

Investitor: Ministarstvo pravde Austrougarske monarhije

Vreme gradnje: 1906-1908. godine

Projektant: arh. Šandor Ajgner

Stil: akademizam (neoromanika)

U okviru prostorno kulturno-istorijske celine starog jezgra Zrenjanina, nalazi se Palata pravde (zgrada suda i zatvora),sagrađenau periodu od 1906 – 1908. godine. Na raspisanom konkursu Ministarstva pravde u Budimpešti, prvu nagradu za projekat zgrade županijskog suda i zatvora dobio je budimpeštanski arhitekta Šandor Ajgner.

U okviru prostorno kulturno-istorijske celine starog jezgra Zrenjanina, nalazi se Palata pravde (zgrada suda i zatvora),sagrađenau periodu od 1906 – 1908. godine. Na raspisanom konkursu Ministarstva pravde u Budimpešti, prvu nagradu za projekat zgrade županijskog suda i zatvora dobio je budimpeštanski arhitekta Šandor Ajgner. Svojom namenom i veličinom zgrada svedoči o sve većoj ulozi Velikog Bečkereka kao administrativno upravnog i regionalnog sedišta Torontalske Županije.

U okviru prostorno kulturno-istorijske celine starog jezgra Zrenjanina, nalazi se Palata pravde (zgrada suda i zatvora),sagrađenau periodu od 1906 – 1908. godine. Na raspisanom konkursu Ministarstva pravde u Budimpešti, prvu nagradu za projekat zgrade županijskog suda i zatvora dobio je budimpeštanski arhitekta Šandor Ajgner. Svojom namenom i veličinom zgrada svedoči o sve većoj ulozi Velikog Bečkereka kao administrativno upravnog i regionalnog sedišta Torontalske Županije.

Trgovačka akademija (Zgrada Srednje Elektrotehničke škole Nikola Tesla)

Ugao Subotićeve i Obale Sonje Marinković

Prvi vlasnik: grad Veliki Bečkerek

Vreme gradnje: 1892. godina

Projektant: Arhitekta Ištvan Kiš

Stil: neorenesansa

Biser zrenjaninske istorijske arhitekture, prvobitna Trgovačka akademija i Državna muška građanska škola, danas Srednja elektrotehnička škola Nikola Tesla, sagrađena je 1892. godine po planovima budimpeštanskog arhitekte Ištvana Kiša. Licem u lice sa monumentalno zamišljenom palatom Pravde na drugoj obali reke, sagrađenom petnaestak godina kasnije, i Finansijskom palatom sa preke strane Subotićeve ulice, Trgovačka akademija je postala značajni urbani reper starog jezgra grada. Građenje škola trebalo je da osigura nesumnjiv uspon Velikog Bečkereka u drugoj polovini devetnaestog veka i obezbedi mu prestiž značajne kulturne sredine.

Škola spada među najstarije trgovačke akademije u državi. Od početka rada ona deli svoj radni prostor sa Državnom muškom građanskom školom. Osnovana je kao trorazredna Viša trgovačka škola u kojoj je nastavni jezik bio mađarski, što je trajalo sve do završetka Prvog svetskog rata. Aprila meseca 1919. godine pretvorena je u srpsku školu. Godinu dana ranije škola je pretvorena u četvorogodišnju.

Kao i na većini nama poznatih ostvarenja Ištvana Kiša, u formiranju stilskog izraza ove zgrade, glavni izvor inspiracija nalažen je u reminiscencijama na arhitekturu italijanske renesanse. Dekorativnim elementima preuzetim iz repertoara ovog stila ukrašavane su u XIX i početkom XX veka prvenstveno prosvetne ustanove, kasarne i bolnice, akademije nauka i umetnosti, državna administrativna zdanja.

Na zgradi Trgovačke akademije peštanski profesor Ištvan Kiš upućuje Bečkerečane u još jedan renesansni likovni izum, dopuštajući sebi slobodu da u akademskoj disciplini opšteg sklopa građevine unese lirsku, intimnu notu u vidu zgrafito-crteža u gornjoj zoni oko i između polukružnih prozora. Ovaj srećan primer svežine i maštovitosti, neočekivan u odnosu na rustiku donje zone, ostao je do danas gotovo raritetan u eklektičkoj arhitekturi Vojvodine. u odnosu na današnji Narodni muzej, Trgovačka akademija je veličinom i položajem arhitekti Kišu svakako pružila veću mogućnost da se razmahne i u stroge akademske obrasce unese crtu lične stvaralačke inventivnosti i duha. I u urbanističkom smislu, arhitekta je ovde mogao da realizuje zamisao da lice škole, za razliku od iste prvobitne ideje na projektu Finansijske palate, okrene Begeju i tako realizuje večnu ideju gradotvoraca o «silasku grada na reku».

Zgrada siromašnih školskih sestara ,,De Notre Dame” sa kapelom

Ulica dr Slavka Županskog br.3

Prvi vlasnik: Rimokatolički zavod za vaspitanje devojaka «De Notre Dame»

Vreme gradnje: 1880-1909.

Projektant: arhitekta Eduard Rajter

Stil: akademizam (neorenesansa)

Restauratorski radovi: 2012-2014. (OŠ,,Vuk Karadžić”)

Rimokatolički zavod za vaspitanje devojaka (Kloster) osnovao je red školskih sestara «De Notre Dame» 1880. godine, iz zaostavštine Karoline Satmari, rođ. Mihanović. Za njegov smeštaj i rad, izgrađena je nova monumentalna jednospratna građevina sa kapelom, u najužem starom jezgru grada i u neposrednoj blizini zgrade Torontalske županije.

O podizanju Devojačkog vaspitnog zavoda, prvo nas obaveštava list «Vohenblat» od 27. aprila 1878. godine, gde se navodi da su Temišvarske novine iz pouzdanih izvora saznale, da je zidanje povereno renomiranom arhitekti iz Temišvara, Eduardu Rajteru. Građenje je odobrio čanadski biskup Bonac.

Prvobitna zgrada Zavoda siromašnih školskih sestara «De Notre Dame» u kojoj se danas nalazi O.Š. «Vuk Karadžić», je monumentalna jednospratna građevina, sa osnovom u obliku slova «П». Sagrađena je 1880. u stilu akademizma sa elementima neorenesanse.

Zahvaljujemo Bojanu Kojičiću, istoričaru arhitekture iz zrenjaninskog Zavoda za zaštitu spomenika na vođenju kroz kulturnu baštinu Grada, duž staze Zrenjaninskog Maratona.